Οι κρίσιμες αλυσίδες εφοδιασμού ορυκτών δεν μπορούν να είναι πραγματικά ασφαλείς, αξιόπιστες και ανθεκτικές, εκτός εάν είναι ταυτοχρόνως βιώσιμες και υπεύθυνες. Αυτή είναι και η μόνη ορθή προοπτική όσο κι αν οι σύγχρονες πρακτικές ενισχύουν την εικόνα ότι όσοι την ακολουθούν «κοιμούνται τον ύπνο του δικαίου» αφήνοντας τους υπόλοιπους ανά τον κόσμο να «αλωνίζουν». Η γεωπολιτική ισορροπία είναι πλέον ένα από τα μεγαλύτερα ζητούμενα παγκοσμίως ενώ ο ανταγωνισμός στις διάφορες περιοχές του κόσμου, ουδόλως διεξάγεται με τους ίδιους όρους! Δυστυχώς, το πρότυπο της Κίνας παρότι φαινομενικά επιτυχημένο, δεν μπορεί να θεωρηθεί ως ορθό και ακολουθητέο, διότι δεν έχει διαμορφώσει υπεύθυνες αλυσίδες εφοδιασμού ώστε να επικρατούν η διαφάνεια, η λογοδοσία και να προστατεύονται επαρκώς τα ανθρώπινα δικαιώματα!
Η αυξανόμενη ζήτηση για κρίσιμα ορυκτά θα σημάνει νέα ορυχεία και βιομηχανικές εγκαταστάσεις επεξεργασίας που μπορούν να επιφέρουν συνακόλουθους κινδύνους οι οποίοι εάν δεν προληφθούν ή μετριαστούν εγκαίρως και επαρκώς, μπορεί να διαταράξουν την ασφάλεια του εφοδιασμού και να εμποδίσουν την «πράσινη» μετάβαση. Το ζήτημα -για μια φορά ακόμη- δεν εντοπίζεται στην δυσκολία πρόσβασης στις πρώτες ύλες αλλά ουσιαστικά στις προκλήσεις αναφορικά με τη διαχείρισή τους, αρχής γενομένης από την έρευνα αλλά κυρίως στις μετέπειτα διαδικασίες της εξόρυξης-επεξεργασίας και διανομής τους στο κοινωνικό σύνολο.
Ποιες είναι οι προκλήσεις και οι κίνδυνοι αυτοί; Τι θα πρέπει να γίνει και ποιες είναι οι ακολουθητέες πολιτικές του καλώς νοούμενου διεθνούς ανταγωνισμού;
Οι βασικότερες προκλήσεις σχετίζονται με την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών και κοινωνικών κινδύνων αλλά και εκείνων που οφείλονται στα πρότυπα διακυβέρνησης (ESG). Κορυφαία από τα θέματα αυτά είναι η διαχείριση του νερού (water management ) και των μεταλλευτικών τελμάτων (tailings management). Η βελτίωση της διαχείρισης του νερού μπορεί να μειώσει τους κινδύνους εφοδιασμού, ειδικά για κρίσιμα ορυκτά με υψηλές απαιτήσεις σε νερό. Τα ορυχεία λιθίου και χαλκού βρίσκονται συχνά σε περιοχές με περιορισμένους υδατικούς πόρους, κάτι που απαιτεί υποδομές για την αποδοτικότερη διαχείριση του νερού με παράλληλη διασφάλιση της ποιότητάς του. Οι δημόσιες πολιτικές εδώ θα πρέπει να ενθαρρύνουν την ανάπτυξη των υποδομών αυτών με παράλληλη βοήθεια των εταιρειών να αποτρέψουν συγκρούσεις όπου η πρόσβαση στο νερό είναι περιορισμένη. Αναλόγως, η ορθή περιβαλλοντική διαχείριση αλλά και αξιοποίηση των μεταλλευτικών αποβλήτων που αποτελούν ένα από τα μεγαλύτερα σε όγκο ρεύματα αποβλήτων στην ΕΕ αλλά και παγκοσμίως, μπορεί να μειώσει το περιβαλλοντικό αποτύπωμα αλλά και την απαίτηση για πρωτογενή εξόρυξη.
Μια επίσης σημαντική πρόκληση είναι η μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου αλλά και η αντιμετώπιση των επιπτώσεων στους φυσικούς αποδέκτες και τη βιοποικιλότητα. Οι εξορυκτικές εταιρείες πρέπει είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν τις αυξανόμενες επιπτώσεις των κλιματικών φαινομένων στην καθημερινή παραγωγικότητα, καθώς και στην υγεία και την ασφάλεια. Επίσης τα θέματα βιοποικιλότητας θα βρίσκονται όλο και περισσότερο στο προσκήνιο όσο τα κοιτάσματα γίνονται φτωχότερα, πιο δύσκολα προσβάσιμα και επιπλέον τίθενται σε διαρκώς αυξανόμενη συχνότητα ζητήματα όπως οι εξορύξεις σε προστατευόμενες περιοχές, το deep sea mining κ.α.
Ποιες είναι οι βέλτιστες ESG πολιτικές για την αντιμετώπιση των ανωτέρω;
- Η θέσπιση και υλοποίηση ρυθμιστικών πλαισίων με επαρκή κανονιστική προστασία για το περιβάλλον και τη βιοποικιλότητα, τους εργαζόμενους και τις τοπικές κοινωνίες. Το νομικό καθεστώς πρέπει να παρέχει επαρκή ευθύνη για τους ιδιωτικούς φορείς με την υιοθέτηση κανόνων εταιρικής λογοδοσίας αλλά και συστήματα για την απονομή δικαιοσύνης όταν υφίστανται παραβιάσεις. Οι ενισχυμένες απαιτήσεις για ουσιαστική και συνεχή δέσμευση με τις τοπικές κοινότητες και η «συναίνεση κατόπιν ανοικτής ενημέρωσης» ως βέλτιστης πρακτικής για τους τοπικούς-αυτόχθονες πληθυσμούς μπορεί να διευκολύνει την κοινωνική άδεια λειτουργίας. Η ωρίμανση των κοινωνιών στα θέματα βιωσιμότητας είναι πλέον θέμα ορθού σχεδιασμού αλλά και κατάλληλου διαχειριστικού πλαισίου.
- Η εν τοις πράγματι ενθάρρυνση των υπεύθυνων και καινοτόμων πρακτικών και η αύξηση των δαπανών για την επιβράβευση εκείνων που τις υλοποιούν. Η χρηματοδότηση της καινοτομίας πρέπει να κατευθύνεται προς τεχνολογίες που μειώνουν τη δαπανούμενη ενέργεια και τις εκπομπές και περαιτέρω βελτιώνουν τη λειτουργική απόδοση ή τις τεχνολογίες εντοπισμού ορυκτών. Οι κυβερνητικοί φορείς θα πρέπει να προωθήσουν αλλά και να συνδέσουν αυτές τις δαπάνες με απαιτήσεις βιωσιμότητας και κοινωνικής ευθύνης.
- Η ανάπτυξη αξιόπιστων εθελοντικών προτύπων βιωσιμότητας και η ενθάρρυνση εναρμονισμένων πρακτικών που είναι συνεπείς με τα διεθνή πρότυπα. Τα πρότυπα και άλλες πρωτοβουλίες βιωσιμότητας για την εξόρυξη μπορούν (και πρέπει) να διαδραματίσουν συμπληρωματικό ρόλο στις θεσμικές απαιτήσεις. Αυτά τα συστήματα (ενδεικτικά: το πρότυπο αρχών ICMM, η πρωτοβουλία TSM, οι πρωτοβουλίες IRMA και RΜΙ για υπεύθυνη εξόρυξη κ.α.) παρέχουν δυνατότητες βελτίωσης της απόδοσης των εταιρειών πέρα από τις ρυθμιστικές απαιτήσεις, υπό την προϋπόθεση ότι ευθυγραμμίζονται με τα διεθνή πλαίσια και τα κριτήρια αξιοπιστίας.
- Η βελτίωση της διαφάνειας σε όλη την αλυσίδα εφοδιασμού διαμορφώνει σημαντικά οφέλη τόσο αναφορικά με τον μετριασμό των αρνητικών επιπτώσεων όσο και για την ασφάλεια του εφοδιασμού και γενικότερα τη διασφάλιση της εύρυθμης λειτουργίας της αγοράς. Οι πληροφορίες αποθήκευσης και ιχνηλασιμότητας των διακινούμενων προϊόντων καθώς και η ανάληψη της «δέουσας επιμέλειας» αποτελούν εργαλεία σχετικά με την βελτίωση της διαφάνειας. Επίσης το «reporting» δηλ. η δημοσιοποίηση εκθέσεων και τυποποιημένων δεδομένων με επιλεγμένες ESG απαιτήσεις για να καταστεί δυνατή η συγκριτική αξιολόγηση και η παρακολούθηση της προόδου σε ολόκληρη την αλυσίδα εφοδιασμού (benchmarking). Υπάρχουν τέτοια συστήματα reporting τόσο υποχρεωτικά όσο και εθελοντικά. Η Οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Εταιρική Αειφορία (CSRD Corporate Sustainability Reporting Directive, οδηγία (EU) 2022/2464) καθιστά υποχρεωτική την απαίτηση για την Ευρώπη ενώ ήδη ετοιμάζεται στο πλαίσιο της οδηγίας ειδικό “guidance document” για τον τομέα εξόρυξης. Ομοίως και η παγκόσμια πρωτοβουλία reporting για την Εξόρυξη (Global Reporting Initiative, GRI), ένα από τα πιο ευρέως χρησιμοποιούμενα πρότυπα εθελοντικού reporting, περιλαμβάνει οδηγίες σχετικά με τον τρόπο αναφοράς περιβαλλοντικών, κοινωνικών και μετρήσεων διακυβέρνησης. Το GRI εργάζεται για τη διαμόρφωση ενός συγκεκριμένου τομεακού προτύπου για την εξόρυξη που θα περιλαμβάνει ένα ευρύτερο φάσμα μέτρων. Τέλος, ο Δείκτης Υπεύθυνης Εξόρυξης 2022 (Responsible Mining Index 2022) παρέχει πληροφορίες για την ευρύτερη εταιρική απόδοση στη βιοποικιλότητα, βαθμολογώντας τις εταιρείες με βάση το εάν πληρούν ορισμένα ESG κριτήρια.
- Η μείωση των κινδύνων διαφθοράς. Δυστυχώς τα παραπάνω δεν είναι αρκετά αν δεν εξασφαλιστούν οι εποικοδομητικές σχέσεις με τις τοπικές κοινότητες (κοινωνική άδεια), και δεν αντιμετωπιστούν τα φαινόμενα κακής διακυβέρνησης, διαφθοράς και καταπάτησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που σχετίζονται με τον τομέα και στην ουσία είναι αυτά που -υπό προϋποθέσεις- οριοθετούν και τον όρο «κατάρα του ορυκτού πλούτου». Αντιθέτως, η μείωση των κινδύνων διαφθοράς μπορεί να διευκολύνει τις επενδύσεις και να βελτιώσει την εμπιστοσύνη του κοινού στις δραστηριότητες εξόρυξης. Ορυκτές πρώτες ύλες όπως πχ. τα μεταλλεύματα κοβαλτίου, νικελίου, γραφίτη, μαγγανίου και των στοιχείων σπάνιων γαιών είναι ιδιαίτερα συγκεντρωμένα σε περιοχές με αρκετό ρίσκο και χαμηλές επιδόσεις ESG (“metal scarcity”). Tο ίδιο ισχύει και με τα αποθέματα λιθίου και χαλκού αλλά και άλλων ορυκτών που εξακολουθούν να παρουσιάζουν επίσης σημαντικούς κινδύνους διαφθοράς. Η περίπτωση του έργου Simandou στην Αφρικανική Γουινέα, το οποίο επικεντρώνεται σε ένα από τα πλουσιότερα κοιτάσματα σιδηρομεταλλεύματος στον κόσμο αλλά μέχρι σήμερα δεν έχει καταφέρει να ξεκινήσει είναι απολύτως ενδεικτικό. Οι κυβερνήσεις μπορούν να περιορίσουν τους κινδύνους διαφθοράς, για παράδειγμα, ακολουθώντας τους κώδικες εξόρυξης σύμφωνα με την Πρωτοβουλία Διαφάνειας Εξορυκτικών Βιομηχανιών (Extractive Industries Transparency Initiative EITI).
(Φωτό: Τεχνολογία Ξηρής απόθεσης μεταλλευτικών καταλοίπων (Dry-Stack Tailings) στο έργο Efemçukuru, στην Τουρκία. Η προηγμένη τεχνολογία αφύγρανσης των μεταλλευτικών καταλοίπων, αποτελεί ασφαλή μέθοδο διαχείρισης τελμάτων και θεωρείται σήμερα ως η βέλτιστη πρακτική διεθνώς.).
[πηγη: https://energypress.gr/, του δρ. Πετρου τζεφερη, γεν. Διευθυντη ορυκτων πρωτων υλων του υπ. Περιβαλλοντος και Ενέργειας, 27/12/2023]