Σε ποιες περιοχές εντοπίζονται τα σπανιότερα και πολυτιμότερα μέταλλα και ορυκτά στην επιφάνεια του πλανήτη; Τι κάνουμε με όσα εξαντλούνται; Στρεφόμαστε στο Διάστημα ή μήπως στα βάθη των ωκεανών;
Τι σημαίνει ο όρος «πλανητικά όρια» και ποια είναι «τα 90 φυσικά χημικά στοιχεία που συνθέτουν τα πάντα»; Επαρκούν για να συνεχίσουμε να παράγουμε τεχνολογία με αυτό τον ρυθμό; Και με τι χρονικό ορίζοντα; Σε ποιες περιοχές εντοπίζονται τα σπανιότερα και πολυτιμότερα μέταλλα και ορυκτά στην επιφάνεια του πλανήτη; Τι κάνουμε με όσα εξαντλούνται; Στρεφόμαστε στο Διάστημα ή μήπως στα βάθη των ωκεανών; Και κυρίως, με ποιους όρους ξεκινάμε την εξόρυξη; Πώς θα μοιραστούμε την «κοινή κληρονομιά» της ανθρωπότητας; Επαναλαμβάνουμε τα λάθη του παρελθόντος ή πορευόμαστε προς το μέλλον με τρόπο βιώσιμο και υπό συνθήκες δίκαιης εξόρυξης; Υπάρχει ρόλος για την Ελλάδα στο γεωπολιτικό σκηνικό του ορυκτού πλούτου της γης; Η Οικονομική Επιθεώρηση, σε αναζήτηση απαντήσεων, στράφηκε σε επιφανείς επιστήμονες και εκπροσώπους διεθνών οργανισμών υψηλής αξιοπιστίας και παγκοσμίου φήμης.
Αλόγιστη εξόρυξη, ελάχιστη επαναχρησιμοποίηση, ανεύθυνη ρίψη, μόλυνση εδάφους, υδροφόρου ορίζοντα και ατμόσφαιρας. Όπως σε όλους σχεδόν τους τομείς ανθρώπινης κατανάλωσης, έτσι και στην περίπτωση του ορυκτού πλούτου, μέχρι τώρα το κάνουμε όλο λάθος. Πέραν ωστόσο των περιβαλλοντικών θεμάτων, η ανθρωπότητα βρίσκεται αντιμέτωπη με μια ακόμη, ενδεχομένως μη αναστρέψιμη, πραγματικότητα. Η δυνατότητα εξόρυξης μερικών από τα σπανιότερα και πολυτιμότερα για την τεχνολογία υλικά πάνω στον φλοιό της γης είναι πεπερασμένη. Με απλά λόγια, θα ξεμείνουμε. Οι επιλογές διαχείρισης αυτής της κατάστασης είναι η βιώσιμη εξόρυξη, η ανακύκλωση ηλεκτρονικών αποβλήτων ή η στροφή σε άλλες πηγές, μέχρι στιγμής δύσβατες, όπως ο βυθός των ωκεανών ή το Διάστημα.
Η ζήτηση:
Σύμφωνα με την τεχνική αναφορά της Διάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για το Εμπόριο και την Ανάπτυξη (UNCTAD) που εκδόθηκε το 2020, υπάρχουν επτά «λειτουργικά στοιχεία» που αποτελούν κρίσιμα δομικά στοιχεία για την ανάπτυξη της τεχνολογίας της Πληροφορίας και των Επικοινωνιών (ΤΠΕ): γάλλιο, γερμάνιο, ίνδιο, στοιχεία σπάνιων γαιών (REEs), σελήνιο, ταντάλιο και τελλούριο. Μέχρι το 2025 αναμένεται να είναι συνδεδεμένες στο Διαδίκτυο των Πραγμάτων περισσότερες από 22 δισ. συσκευές. Μεταξύ 2013-2035, υπολογίζεται ότι η αύξηση για γάλλιο θα κυμανθεί αθροιστικά στο 46%, για γερμάνιο στο 111%, για ίνδιο στο 55%, για βαρέα (REE’s) στο 370%, για ύττριο στο 659% και για ταντάλιο στο 416%.
Ο χάρτης της εξόρυξης:
Η παροχή των κρίσιμων στοιχείων απειλείται από παράγοντες όπως η γεωλογική κατανομή τους και τα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα. Η σπανιότητά τους και η απουσία κυκλικότητας στην παγκόσμια οικονομία τα καθιστά γεωπολιτικούς παράγοντες. Όσο σπανιότερο είναι ένα στοιχείο, τόσο πιθανότερο είναι να εμφανίζεται άνισα στον πλανήτη. Όσο πιο άνιση η κατανομή του, τόσο λιγότεροι άνθρωποι το ελέγχουν. Η Κίνα προμηθεύει τις αγορές με το 70% περίπου όλων των σπάνιων στοιχείων. Η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό (ΛΔΚ) παράγει περισσότερο από το 60% του κοβαλτίου (Co). Μία εταιρεία στη Βραζιλία παρέχει το 80% του νιοβίου (Nb). Η Νότιος Αφρική αντιπροσωπεύει το 80% της παγκόσμιας παραγωγής πλατίνας.
Το μεγαλύτερο ποσοστό κοιτασμάτων που αποδίδουν γάλλιο παγκοσμίως (95%) βρίσκεται στην Κίνα, καθιστώντας τη σχεδόν αποκλειστικό προμηθευτή. Η Κίνα είναι επίσης μακράν η κυρίαρχη χώρα εξόρυξης στοιχείων σπάνιων γαιών (REE’s), ξεπερνώντας σε αξία παραγωγής τα 3 δισ. δολάρια Ακολουθούν η Αυστραλία και οι ΗΠΑ. Μεταξύ των 15 σημαντικότερων χωρών παραγωγής REE’s πέντε βρίσκονται στην Αφρική, τέσσερις στην Ασία, ενώ στη Λατινική Αμερική μοναδική σημαντική παραγωγός χώρα είναι η Βραζιλία. Ακολουθούν ο Καναδάς και η Ρωσία. Οι αναπτυσσόμενες χώρες (πλην της Κίνας), οι οποίες διαθέτουν την υψηλότερη οικονομική αξία παραγωγής των στοιχείων ΤΠΕ, είναι οι: Ρουάντα, ΛΔΚ, Βραζιλία, Νιγηρία, Ινδία, Μαδαγασκάρη, Αιθιοπία, Ταϊλάνδη, Βιετνάμ, Μπουρούντι. Για τη Ρουάντα, η παραγωγή τανταλίου ανέρχεται στο 68% της αξίας του συνόλου των μετάλλων που παράγει, καθιστώντας την τη χώρα με τη μεγαλύτερη συνεισφορά των ΤΠΕ μετάλλων στο εθνικό ΑΕΠ.
Το (κινεζικό) μονοπώλιο της επεξεργασίας:
Τα στοιχεία ΤΠΕ απαιτούνται σε εξαιρετικά καθαρή μορφή, ενώ η επεξεργασία τους υλοποιείται σε εξειδικευμένα εργοστάσια, η πλειοψηφία των οποίων βρίσκεται επίσης στην Κίνα. Οι Κινέζοι ελέγχουν το 90% της παγκόσμιας επεξεργασίας γαλλίου και γερμανίου, και σχεδόν το 70% των REE’s. Υπό τον έλεγχό τους βρίσκεται και το ήμισυ της παγκόσμιας παραγωγής σε ίνδιο και τελλούριο. Τα ποσοστά αυτά καθιστούν την Κίνα κυρίαρχο των «στοιχείων που συνθέτουν τα πάντα».
Τα 90 φυσικά χημικά στοιχεία που συνθέτουν τα πάντα.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση Χημικών (EuChemS) δημιούργησε έναν διαφορετικό περιοδικό πίνακα, ο οποίος χωρίζει τα στοιχεία με βάση το απόθεμα, τον χρόνο εξάντλησης, αλλά και τη χρήση τους στην κατασκευή του πιο οικείου, στον άνθρωπο, τεχνολογικού προϊόντος: του κινητού τηλεφώνου.
«Η EuChemS έχει συμπεριλάβει στον πίνακα το γκρι χρώμα για να επισημάνει τα στοιχεία που εξάγονται σε περιοχές συγκρούσεων. Τα ορυκτά σύγκρουσης [κασσίτερος (Sn), ταντάλιο (Ta), βολφράμιο (W) και χρυσός (Au)] προέρχονται από ορυχεία σε χώρες όπου διεξάγονται πόλεμοι για την ιδιοκτησία των δικαιωμάτων ορυκτών ή επιτρέπεται η παιδική εργασία», μας εξηγεί ο καθηγητής Χημείας και Τεχνολογίας Περιβάλλοντος του Τμήματος Χημείας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου και εκπρόσωπος της EuChemS στην πλατφόρμα Zero Pollution της Κομισιόν, Γιάννης Κατσογιάννης.
Μπορούμε να παράγουμε κάποια συνθετικά ή να δημιουργήσουμε υποκατάστατα;
«Ορισμένα στοιχεία παράγονται συνθετικά και για ορισμένες εφαρμογές μπορούν να δημιουργηθούν υποκατάστατα. Πρόσφατες μελέτες έδειξαν ότι τα νανοϋλικά με βάση τις σπάνιες γαίες μπορούν να συντεθούν μέσω τεχνικών όπως η υδροθερμική, η διαλυθερμική, η ηλεκτροαπόθεση και οι μέθοδοι εναπόθεσης ατομικού στρώματος. Ωστόσο, εδώ, το σημαντικότερο ζήτημα είναι η ανάκτηση και η ανακύκλωση. Οι χώρες πρέπει να ενισχύσουν τη στρατηγική τους για την ανάκτηση των πολύτιμων στοιχείων, όταν οι συσκευές και ο εξοπλισμός δεν χρησιμοποιούνται πλέον», επισημαίνει ο καθηγητής.
«Όλα τα ενεργειακά συστήματα περιλαμβάνουν ηλεκτρονικά συστήματα. Για παράδειγμα, δεν έχουμε ιδέα πώς να ανακυκλώνουμε τα φωτοβολταϊκά. Απλώς τεμαχίζονται και χάνουμε αδίκως μεγάλες ποσότητες πολύτιμων υλικών», συμπληρώνει ο επικεφαλής του Προγράμματος Sustainable Cycles (SCYCLE) του Ινστιτούτου των Ηνωμένων Εθνών για την Εκπαίδευση και την Έρευνα (UNITAR) και καθηγητής του Τμήματος Ηλεκτρονικών Μηχανικών & Μηχανικών Υπολογιστών του Πανεπιστημίου του Λίμερικ της Ιρλανδίας, Ρούντιγκερ Κιρ. Και συνεχίζει: «Ο τεμαχισμός θεωρείται μια λύση ανακύκλωσης, αλλά ταυτόχρονα προκαλεί σοβαρή απώλεια πόρων. Ε, αυτή δεν είναι μια στρατηγική προσέγγιση για τη βιωσιμότητα, ούτε δείγμα κυκλικής οικονομίας. Οι παγκόσμιες αναφορές παρακολούθησης ηλεκτρονικών απορριμμάτων που παράγουμε ως σύνολο αναδεικνύουν πως η όποια πρόοδος έχουμε επιτύχει έως τώρα δεν αρκεί».
Το Πρόγραμμα SCYCLE παρέχει στις κυβερνήσεις, εδώ και μια δεκαετία, ετήσιες αναφορές με δεδομένα και συστάσεις σχετικά με τις επιδόσεις των κρατών στην ανακύκλωση ηλεκτρονικών αποβλήτων. Η ομάδα του καθηγητή Κιρ αποτελείται από μόλις 20 μέλη, που πασχίζουν να εξυπηρετήσουν ολόκληρο τον πλανήτη. «Στην τελευταία μας αναφορά, συμπεριλαμβάνουμε διάφορα σενάρια. Το σενάριο της παρούσας κατάστασης δείχνει ότι οι σημερινές μη-βιώσιμες πρακτικές μας κοστίζουν δισεκατομμύρια, με σοβαρές επιπτώσεις στο κλίμα και τους πόρους. Αν αυξήσουμε τα ποσοστά συλλογής στο 60% ή 80%, θα ανατρέψουμε την κατάσταση με τρόπο επωφελή για όλους. Αν επιτύχουμε τους στόχους, τότε η ανακύκλωση ηλεκτρονικών απορριμμάτων θα είναι κερδοφόρα και σε επιχειρηματικό επίπεδο», σχολιάζει ο επικεφαλής του προγράμματος του ΟΗΕ.
From pollution to solution: μπορούμε να μετατρέψουμε τη ρύπανση σε λύση;
«Είναι η κυκλική οικονομία μια βιώσιμη εναλλακτική;» ρωτάμε τον καθηγητή Κατσογιάννη.
«Η κυκλική οικονομία θα παίξει σημαντικό ρόλο στην επίλυση του προβλήματος. Η μιας-χρήσης κατανάλωση δεν είναι βιώσιμη. Θα σας φέρω ως παράδειγμα τρία στοιχεία που ενδεχομένως προκαλέσουν προβλήματα. Το ίνδιο (In) χρησιμοποιείται σε κάθε έξυπνη οθόνη ως μέρος ενός διαφανούς φιλμ αγώγιμου οξειδίου του κασσιτέρου του ινδίου. Χρησιμοποιείται επίσης σε λέιζερ για οπτικές ίνες, για ψυχρή συγκόλληση ηλεκτρικών εξαρτημάτων και στα μπλε LED. Με τους τρέχοντες ρυθμούς χρήσης, σε 50 χρόνια θα εξαντληθεί, ενώ η συλλογή και επεξεργασία του θα γίνει πανάκριβη. Ο φώσφορος (P) είναι απαραίτητο στοιχείο του σώματός μας. Χρησιμοποιείται ως λίπασμα και προστίθεται στη γη με τη μορφή φωσφορικών ορυκτών. Τα περισσότερα από τα ορυκτά φωσφορικών αλάτων εξαντλούνται, και καθώς το μεγαλύτερο μέρος του φωσφορικού άλατος καταλήγει σε απορροή από χωράφια ή ανθρώπινα ούρα και λύματα, είναι κρίσιμο να αναπτυχθούν μέθοδοι για την ανάκτηση φωσφορικών αλάτων. Τρίτον, η διαθεσιμότητα λιθίου θα μπορούσε επίσης να προκαλέσει ανησυχία, επειδή χρησιμοποιείται σε επαναφορτιζόμενες μπαταρίες. Εάν όλα τα αυτοκίνητα που πωλούνται σήμερα ήταν ηλεκτρικά και χρησιμοποιούσαν μπαταρίες λιθίου, τότε θα απαιτούνταν 800.000 τόνοι λιθίου ετησίως. Ως κοινωνίες πρέπει να μάθουμε να καταναλώνουμε λιγότερο. Ας μην αλλάζουμε κάθε χρόνο έξυπνο τηλέφωνο, εάν αυτό που έχουμε λειτουργεί σωστά».
«Πρέπει να αναθεωρήσουμε την κατανάλωσή μας» δηλώνει, συμφωνώντας μαζί του, και ο επικεφαλής του Προγράμματος SCYCLE, καθηγητής Κιρ. «Όλοι θέλουμε να απολαμβάνουμε την τεχνολογία, αλλά δεν χρειάζεται να την κατέχουμε. Μπορούμε να αγοράζουμε την υπηρεσία που μας παρέχουν οι εταιρείες μέσω της χρήσης των συσκευών τους, ενώ η ιδιοκτησία του hardware να παραμένει σε αυτές. Οι εταιρείες γνωρίζουν πότε πρέπει να επιστρέφουμε τον εξοπλισμό, τον οποίο θα ανακυκλώνουν οι ίδιες για να παραγάγουν νέες συσκευές, ενώ εμείς θα ανανεώνουμε τη συνδρομή στις υπηρεσίες τους, απολαμβάνοντας την τελευταία λέξη της τεχνολογίας. Έτσι, συμπεριλαμβάνουμε το τέλος του κύκλου ζωής των προϊόντων στο παραγωγικό και καταναλωτικό μας μοντέλο. Και αυτή είναι μια βιώσιμη προσέγγιση για όλα τα προϊόντα, όχι μόνο τα ηλεκτρονικά. Θα φέρω ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα», συνεχίζει ο καθηγητής. «Κατά τη διάρκεια της πανδημίας του COVID, σε πολλές χώρες εφαρμόστηκε η εκπαίδευση στο σπίτι, μέσω δωρεάν διανομής εκατομμυρίων tablet σε μαθητές. Αλλά οι συμφωνίες που έγιναν με τις εταιρείες προμήθειας των συσκευών δεν ήταν καλά μελετημένες, αφού τα προ τετραετίας tablet είναι πια ξεπερασμένα. Σήμερα, δήμοι και κυβερνήσεις με ρωτούν: “Τι τα κάνουμε τώρα;”. Και τους απαντώ: “Τώρα το θυμηθήκατε;”. Πριν από τέσσερα χρόνια είχαμε την ευκαιρία να δημιουργήσουμε μια διεθνή υποδομή ανακύκλωσης με τη μέγιστη δυνατή πρόσβαση στα υλικά για επαναχρησιμοποίηση. Αλλά οι κυβερνήσεις τότε “τεμπέλιασαν”».
Γιατί τεμπέλιασαν οι κυβερνήσεις;
«Είναι θέμα τρόπου λειτουργίας. Στη φάση σχεδιασμού των προϊόντων, οι πτυχές του τέλους ζωής δεν λαμβάνονται σχεδόν καθόλου υπόψη. Παρά την τεχνολογική πρόοδο, η σκέψη εξακολουθεί να είναι γραμμική. Σχεδιάζουμε, αφήνοντας “το τέλος της ζωής” στο… τέλος».
«Μεγα-εξόρυξη νερού» και οι πόλεμοι για τον έλεγχο των πόσιμων αποθεμάτων
«Επιπλέον», προσθέτει ο εκπρόσωπος της EuChemS στην πλατφόρμα Zero Pollution της Κομισιόν, Γιάννης Κατσογιάννης, «η εξόρυξη ορυκτών απαιτεί τεράστιες ποσότητες κατανάλωσης νερού. Η εξόρυξη λιθίου, εάν γίνει με μη βιώσιμο τρόπο, μπορεί να οδηγήσει σε καταστροφικές συνέπειες για το νερό και τα πολύτιμα οικοσυστήματα των υγροτόπων, γιατί η εκμετάλλευση πραγματοποιείται κυρίως μέσω εξαγωγής και εναπόθεσης άλμης λιθίου σε δεξαμενές εξάτμισης. Κάθε τόνος λιθίου απαιτεί περίπου 2 εκατ. λίτρα νερού για να εξατμιστεί, με αποτέλεσμα τεράστιες ποσότητες νερού να χάνονται κάθε χρόνο και να θέτουν υπόγεια αποθέματα γλυκού νερού σε κίνδυνο αλάτωσης από την επαφή με την άλμη. Οι συνέπειες αυτής της “μεγα-εξόρυξης νερού” αποδεικνύονται από την πτώση του υδροφόρου ορίζοντα, την αλάτωση του γλυκού νερού και τη μείωση των διαθέσιμων υπόγειων υδάτων».
«Κατά την άποψή μου, θα γίνουμε μάρτυρες πολέμων γύρω από το νερό στο όχι και πολύ μακρινό μέλλον», συμπληρώνει ο καθηγητής Κιρ.
Έχουμε ξεπεράσει 6 από τα 9 πλανητικά όρια
Το 2023, ο Περιοδικός Πίνακας EuChemS, ενσωματώνοντας το βαθύ κόκκινο χρώμα, ανέδειξε την ανατροπή των βιογεωχημικών κύκλων του CO2, του αζώτου και του φωσφόρου, με σοβαρότατες επιπτώσεις στη βιόσφαιρα. Η μαζική απελευθέρωση των τριών στοιχείων στην ατμόσφαιρα, το έδαφος και τα υδάτινα σώματα έχει ήδη ξεπεράσει σε μεγάλο βαθμό τα λεγόμενα «πλανητικά όρια» − η έννοια αναφέρεται στο σύνολο εννέα πλανητικών ορίων εντός των οποίων η ανθρωπότητα μπορεί να συνεχίσει να αναπτύσσεται και να ευδοκιμεί για τις επόμενες γενιές. Τον Σεπτέμβριο του 2023, μια ομάδα επιστημόνων, αξιοποιώντας 2.000 διαφορετικές επιστημονικές μελέτες, κατάφερε για πρώτη φορά να ποσοτικοποιήσει και τις εννέα διαδικασίες που ρυθμίζουν τη σταθερότητα και την ανθεκτικότητα του συστήματος της Γης. Από τα εννέα αυτά όρια, η ανθρωπότητα έχει ξεπεράσει τα έξι: κλιματική αλλαγή, ακεραιότητα της βιόσφαιρας (δηλ. βιοποικιλότητα), διαθεσιμότητα γλυκού νερού, χρήση γης, ρύπανση από θρεπτικά συστατικά και νέες οντότητες (π.χ. ανθρωπογενής ρύπανση: μικροπλαστικά, ραδιενεργά απόβλητα κ.τ.λ.). Μόνο οι κατηγορίες οξίνισης των ωκεανών, ατμοσφαιρικής ρύπανσης και καταστροφής του όζοντος παραμένουν εντός επιτρεπτών ορίων.
Τα όρια αποτελούν αλληλένδετες διαδικασίες του περίπλοκου βιοφυσικού συστήματος της Γης. Αυτό σημαίνει ότι η παγκόσμια εστίαση στην κλιματική αλλαγή δεν αρκεί. Η υπέρβαση των ορίων αυξάνει τον κίνδυνο δημιουργίας ακραίων ή μη αναστρέψιμων περιβαλλοντικών αλλαγών μεγάλης κλίμακας. Αν ξεπεράσουμε και τα εννέα όρια, ίσως το περιβάλλον να μην μπορεί πλέον να αυτορυθμιστεί ή να το κάνει με μοιραίο για τον άνθρωπο τρόπο.
Σήμερα, η ετήσια παγκόσμια παραγωγή έξυπνων κινητών κυμαίνεται σε 1,5 δισ. τεμάχια, ενώ παράγονται 300 εκατ. Η/Υ κάθε χρόνο. Ταυτόχρονα, η ανθρωπότητα παράγει ετησίως 50 εκατ. τόνους ηλεκτρονικών απορριμμάτων. Αυτό ισούται με τη ρίψη 1.000 φορητών υπολογιστών ανά δευτερόλεπτο στα σκουπίδια. Πετάμε δηλαδή υλικά που χρειαζόμαστε, που βρίσκονται σε σοβαρή έλλειψη, ή που σύντομα θα εκλείψουν. Και τότε τι θα κάνουμε;
Στο φεγγάρι ή στον βυθό;
Η αχόρταγη φύση του ανθρώπου συνήθως τον οδηγεί στις πιο «λαίμαργες» επιλογές. Η εξερεύνηση του Διαστήματος μας γνωστοποίησε την αφθονία των πρώτων υλών σε άλλους πλανήτες και τη Σελήνη. Η ανάδυση της αστροπολιτικής, της γεωπολιτικής δηλαδή του Διαστήματος, αποτυπώνεται ήδη από το 1966 στη «Συνθήκη για το Εξωτερικό Διάστημα», βασική αξίωση της οποίας αποτελεί ότι η εξερεύνηση του Διαστήματος πρέπει να γίνεται για το καλό όλης της ανθρωπότητας και ότι τα ουράνια σώματα δεν θα χρησιμοποιηθούν ποτέ για πολεμικούς σκοπούς.
Αλλά το Διάστημα φαντάζει ακόμη πολύ μακρινός προορισμός…
Μπορεί η εξόρυξη του ορυκτού πλούτου στον βυθό των ωκεανών να είναι μια εναλλακτική; Κι αν ναι, τι ελπίδες έχουμε να αποφύγουμε τα λάθη που διαπράξαμε στην επιφάνεια του πλανήτη; Η ΟΕ απευθύνθηκε σε έναν από τους ελάχιστους ανθρώπους που γνωρίζουν εκ των έσω «τη μεγαλύτερη διαπραγμάτευση που έχει γίνει ποτέ στην ιστορία του διεθνούς δικαίου», τον ομότιμο καθηγητή Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας, Περιβάλλοντος και Ανάπτυξης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Γρηγόρη Τσάλτα.
«Κληρονομιά όλης της ανθρωπότητας»
«Η δεκαετία του ’60 θεωρείται η πλέον επαναστατική δεκαετία για το διεθνές δίκαιο, και ειδικότερα για το δίκαιο της θάλασσας, εξαιτίας δύο συγκεκριμένων παραγόντων. Πρώτον, με την κατάρρευση του αποικιοκρατικού συστήματος ανεξαρτητοποιούνται και εισέρχονται στο διεθνές παιχνίδι πολλά νεοσύστατα κράτη. Το 1945, τα Ηνωμένα Έθνη ιδρύονται από 51 κράτη. Το 1960 τα μέλη ξεπερνούν τα 100. Αυτά τα 50 νέα κράτη είναι αναπτυσσόμενος νότος, ο οποίος το 1967 διεκδικεί μερίδιο σε επίπεδο διεθνούς κοινότητας, διά στόματος του πατέρα της “κοινής κληρονομιάς της ανθρωπότητας”. Ο Άρβιντ Πάρντο, πρέσβης τότε της Μάλτας στον ΟΗΕ, κάνει την ιστορικής σημασίας ερώτηση: “Σε ποιον ανήκει ο βυθός των θαλασσών και των ωκεανών έξω από τα όρια της εθνικής δικαιοδοσίας;”. Tαυτόχρονα πρότεινε αυτός ο χώρος να ανακηρυχθεί κοινή κληρονομιά όλης της ανθρωπότητας με τρεις σκοπούς: την ειρηνική του χρήση, την οικονομική εξερεύνηση και εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, και τέλος, τη διανομή του μεγαλύτερου μεριδίου από τα κέρδη της εκμετάλλευσης στα αναπτυσσόμενα κράτη. Το δεύτερο σημαντικό γεγονός είναι η ραγδαία εξέλιξη της υποθαλάσσιας τεχνολογίας και η ανακάλυψη των λεγόμενων πολυμεταλλικών κονδύλων. Οι πολυμεταλλικοί κόνδυλοι διαθέτουν μεγάλη περιεκτικότητα σε μαγγάνιο (70%), ενώ το υπόλοιπο 30% αποτελείται από όλους τους φυσικούς πόρους που εντοπίζονται στην ξηρά. Εκείνη την εποχή, οι πολυμεταλλικοί κόνδυλοι φάνταζαν για τα αναπτυσσόμενα κράτη ως “μάννα εξ ουρανού”. Όσο οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση ανταγωνίζονταν για την κατάκτηση της Σελήνης, το μυστικό κείτονταν στον βυθό των ωκεανών της γης. Σύμφωνα μάλιστα με έρευνα που διεξήγαγε ο ίδιος ο ΟΗΕ μεταξύ ‘70-’73, η περιεκτικότητα του πλούτου του βυθού προσδιορίστηκε σε τρισ. τόνους πολυμεταλλικών κονδύλων που περιλαμβάνουν τα πάντα».
Μια ανεπανάληπτη συμφωνία
Οι φυσικοί πόροι του βυθού των θαλασσών και των ωκεανών έξω από τα όρια της εθνικής δικαιοδοσίας ανακηρύχθηκαν σε πρώτη φάση ως κοινή κληρονομιά της ανθρωπότητας το 1970, με συγκεκριμένη διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών. «Η διακήρυξη αυτή αποτέλεσε την αρχή της αναθεώρησης ολόκληρου του δικαίου της θάλασσας για τους φυσικούς πόρους. Οι φυσικοί πόροι της υφαλοκρηπίδας ανήκουν στα κράτη. Οι φυσικοί πόροι της παγκόσμιας υφαλοκρηπίδας σε ποιον ανήκουν; Η απάντηση σε αυτή την ερώτηση πυροδότησε τότε τη μεγαλύτερη διαπραγμάτευση που έχει γίνει ποτέ στην ιστορία του διεθνούς δικαίου, δηλαδή την Τρίτη Συνδιάσκεψη για το Δίκαιο της θάλασσας, η οποία θα ξεκινήσει το ‘73 και θα ολοκληρωθεί το ’82, με την υπογραφή της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας, η οποία ανακηρύσσει αυτόν τον χώρο και τους πόρους του ως κοινή κληρονομιά όλης της ανθρωπότητας», μας εξηγεί ο ομότιμος καθηγητής Διεθνούς Δικαίου. Και συνεχίζει: «Η Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας δεν μοιάζει με άλλες διεθνείς συμβάσεις που αφορούν στο Διάστημα, την Ανταρκτική ή τη φυσική και πολιτιστική κληρονομιά της UNESCO, διότι σε πρώτη φάση μιλάμε για κοινή κληρονομιά της ανθρωπότητας και όχι ανθρώπινη κληρονομιά, όπως είναι οι πολιτιστικοί θησαυροί, όπου το ζητούμενο εκεί είναι η προστασία και διαφύλαξή τους προς όφελος της ανθρωπότητας. Να διευκρινίσουμε επίσης ότι αυτές είναι πολυμερείς συνθήκες, ενώ η Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας είναι συνθήκη-νόμος. Μια συμφωνία για την εκμετάλλευση φυσικών πόρων αποπειράθηκε να εφαρμοστεί και στη Σύμβαση της Ανταρκτικής του 1959, αλλά ναυάγησε. Τα κράτη δεν κατάφεραν να συμφωνήσουν».
Γιατί στην Ανταρκτική απέτυχε, αλλά η συμφωνία του Μοντέγκο Μπέι επετεύχθη;
«Ωραία ερώτηση. Ο Πάρντο, την 1η Νοέμβρη του 1967, πέταξε τη σπίθα. Αν οι διαπραγματεύσεις για τη Συνδιάσκεψη για το Δίκαιο της θάλασσας κράτησαν εννιά χρόνια, ήταν εξαιτίας αυτού του θέματος. Όλα τα άλλα, υφαλοκρηπίδες, αιγιαλίτιδες, κ.τ.λ. λύθηκαν την πρώτη χρονιά. Ο λόγος ήταν ο εξής: οι μεγάλες δυνάμεις, με αρχηγό τις ΗΠΑ, ήθελαν να βάλουν στο παιχνίδι της εξόρυξης και εκμετάλλευσης τις πολυεθνικές εταιρείες. Οι αναπτυσσόμενοι του Νότου ανατρίχιαζαν στο άκουσμα των πολυεθνικών εταιρειών, κι ενώ αριθμητικά ήταν περισσότεροι, δεν διέθεταν ουσιαστική ισχύ. Οι άλλοι ήταν μεν λίγοι, αλλά ήταν οικονομικά ισχυροί, οπότε τους είπαν: “Τι θέλετε; Η ανθρωπότητα; Μάλιστα. Όταν λέτε ανθρωπότητα τι εννοείτε; Όλους μας. Μάλιστα. Ποιος θα βάλει τα λεφτά; Εσείς; Όχι. Εμείς. Άρα θα πρέπει να υπάρξει μια ισορροπία σε οτιδήποτε βγει από το δωμάτιο της διαπραγμάτευσης”. Γι’ αυτό οι διαπραγματεύσεις διήρκησαν εννέα χρόνια».
Λύση διά χειρός Ελλάδος
Λύση στο αδιέξοδο έδωσε ο τότε επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπείας, πρώην αναπληρωτής γενικός γραμματέας του ΟΗΕ, ο αείμνηστος Κωνσταντίνος Σταυρόπουλος, ο οποίος «πρότεινε να συμμετέχουν οι πολυεθνικές εταιρείες, αλλά υπό τον απόλυτο έλεγχο του νεοσύστατου οργανισμού της Διεθνούς Αρχής των Θαλάσσιων Βυθών, στη Γενική Συνέλευση της οποίας την πλειοψηφία έχουν οι αναπτυσσόμενοι του Νότου. Ήταν μια πρόταση που πραγματικά τιμά τη χώρα μας και ελάχιστοι γνωρίζουν».
Πώς ο ορυκτός πλούτος της γης ασκεί γεωπολιτικό terraforming
Εξαιτίας των γεωπολιτικών ταραχών των τελευταίων ετών, μια σειρά από πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις επηρεάζουν άμεσα την εξόρυξη, την επεξεργασία και το εμπόριο των πρώτων υλών. Όπως αναφέρει ο πίνακας ελέγχου γεωπολιτικού ρίσκου της Blackrock για το 2024, σημειώνεται ραγδαία επιτάχυνση στην αποσύνδεση τεχνολογίας μεταξύ των ΗΠΑ και της Κίνας, τόσο σε κλίμακα όσο και εμβέλεια. Οι δύο χώρες εμπλέκονται σε έναν μακροπρόθεσμο τεχνολογικό ανταγωνισμό μηδενικού αθροίσματος, επιδιώκοντας στοχευμένη αποσύνδεση, εστιασμένη σε προηγμένες τεχνολογίες όπως η τεχνητή νοημοσύνη, οι ημιαγωγοί και οι κβαντικοί υπολογιστές, καθώς και τεχνολογίες με στρατιωτική εφαρμογή. Οι αγορές τελούν υπό μόνιμη αναμονή πιθανής αύξησης δασμών από τις ΗΠΑ σε κινεζικά ηλεκτρικά οχήματα, ψηφιακά συνδεδεμένα οχήματα και προϊόντα βιοτεχνολογίας. Η Κίνα ανταποκρίνεται με τον γνωστό της τρόπο: επενδύοντας στις δικές της δυνατότητες. Η κινεζική εσωστρέφεια ωστόσο έχει ήδη αρχίσει να διαχέεται και στον υπόλοιπο κόσμο, καθώς οι κυβερνήσεις, στην προσπάθειά τους να θωρακίσουν τις εθνικές οικονομίες από το spillover των διεθνών συγκρούσεων και της αμερικανο-κινεζικής βεντέτας, στρέφονται σε πολιτικές προστατευτισμού.
Εντός αυτού του γεωπολιτικού πλαισίου, η ετήσια αναφορά της Ernst & Young σχετικά με τις 10 κυριότερες γεωστρατηγικές εξελίξεις εντός του 2024 αναλύει πώς οι κυβερνήσεις, εφαρμόζοντας πολιτικές αποφυγής κινδύνων και ενισχύοντας πολιτικές ασφάλειας και αυτονομίας, αναμένεται να συνεχίσουν να επεκτείνουν την εξάρτησή τους από τη βιομηχανική πολιτική, με στόχο την προώθηση μεγαλύτερης εγχώριας παραγωγής κρίσιμων προϊόντων. Οι εταιρείες που παράγουν ημιαγωγούς, δίκτυα τηλεπικοινωνιών, τεχνολογίες ΑΠΕ, ηλεκτρικά οχήματα και βιοτεχνολογίες ενδέχεται να αντιμετωπίσουν αυξημένη κρατική παρέμβαση στις αλυσίδες εφοδιασμού και στις επενδυτικές τους αποφάσεις, με αποτέλεσμα οι πολιτικές οικονομικής ασφάλειας ενδεχομένως να τροφοδοτήσουν περαιτέρω τον πληθωρισμό και να εμποδίσουν την παγκόσμια εξάπλωση της καινοτομίας.
Η εφαρμογή πολιτικών, η βιομηχανική παραγωγή και οι αλυσίδες εφοδιασμού ωστόσο εξαρτώνται από τον κύκλο εξόρυξης, επεξεργασίας και διανομής σπάνιων στοιχείων. Χωρίς πρώτη ύλη δεν γίνεται τίποτα. Στο παρόν σκηνικό, η Κίνα είναι πρωταγωνιστής, με ποσοστά ελέγχου που την καθιστούν μέγα παίκτη γεωπολιτικής. Υπάρχουν ωστόσο αρκετές χώρες, κυρίως στην Ασία και την Αφρική, οι οικονομίες των οποίων βασίζονται σε μεγάλο βαθμό, ή και αποκλειστικά, στην εξόρυξη σπάνιων στοιχείων.
Μπορεί η εξόρυξη από τον βυθό των ωκεανών να αλλάξει το γεωπολιτικό τοπίο στο μέλλον;
«Ο βυθός των θαλασσών και των ωκεανών θα μπορούσε πραγματικά να αποτελέσει τη λύση για όλα τα προβλήματα της διεθνούς κοινότητας και του πλανήτη, με μία όμως προϋπόθεση: να γίνει λελογισμένη εξερεύνηση, και κυρίως εκμετάλλευση αυτών των φυσικών πόρων, ώστε να μη θιγούν συμφέροντα κρατών που στηρίζουν την ανάπτυξη της οικονομίας τους αποκλειστικά και μόνο σε τέτοιου είδους μεταλλεύματα», μας απαντά ο καθηγητής Γρηγόρης Τσάλτας. «Για παράδειγμα, η Δυτική Σαχάρα. Τι βγάζει; Φωσφάτιο. Εάν πάρεις το φωσφάτιο από τους πολυμεταλλικούς κονδύλους και το ρίξεις όλο στην αγορά, αυτή η περιοχή καταστρέφεται».
Από την άλλη, η εξόρυξη στον βυθό των ωκεανών θα δοκίμαζε τη θέση της Κίνας στο σύγχρονο σύστημα ισορροπίας δυνάμεων, μετακινώντας την από τον θρόνο του απόλυτου κυρίαρχου του ορυκτού πλούτου της επιφάνειας της γης.
Ποια μπορεί να είναι η θέση της Ελλάδος στον γεωπολιτικό χάρτη του ορυκτού πλούτου;
Ρωτήσαμε τον καθηγητή Γιάννη Κατσογιάννη αν, με βάση τους πόρους της, θα μπορούσε η Ελλάδα να ενισχύσει τον γεωστρατηγικό της ρόλο στην Ανατολική Μεσόγειο και τον κόσμο.
Διαθέτει η Ελλάδα στρατηγικά πλεονεκτήματα όσον αφορά τα στοιχεία σπάνιων γαιών;
«Η Ελλάδα παρουσιάζει σημαντική δραστηριότητα στην εξόρυξη σπάνιων γαιών. Το 2022, η χώρα μας ήταν ο 54ος μεγαλύτερος εξαγωγέας μετάλλων σπάνιων γαιών, σκανδίου και υττρίου παγκοσμίως. Στη βόρεια Ελλάδα, υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις για σημαντικά κοιτάσματα σπάνιων γαιών. Οι πιο υποσχόμενες πηγές REE είναι υπεργονιδιακά κοιτάσματα Al και Ni (βωξίτες & λατερίτες) και άμμοι με βαριά ορυκτά, που έχουν εντοπιστεί κατά μήκος της παράκτιας περιοχής της ΒΑ Ελλάδας. Μικροσκοπική και μικροαναλυτική επεξεργασία έδειξε παρουσία πυριτικών αλάτων που φιλοξενούν REE και φωσφορικών αλάτων. Ελπιδοφόρες τοποθεσίες για κρίσιμα ορυκτά είναι η Χίος (αντιμονίτης), η περιοχή της Ξάνθης, (βισμούθιο, ένα μέταλλο με ευρείες εφαρμογές και υποκατάστατο του μόλυβδου στα πυρομαχικά), καθώς και ολόκληρη η ακτή μεταξύ Χαλκιδικής και Αλεξανδρούπολης. Πρόσφατα, η βρετανική Rockfire Resources PLC ανακοίνωσε ότι έχει ανακαλύψει κοιτάσματα γερμανίου και γαλλίου, δύο εκ των «κρίσιμων ορυκτών», στους Μολάους της Λακωνίας. Η «Μυτιληναίος» εκτελεί πιλοτικά προγράμματα για τα υπολείμματα βωξίτη, που προορίζεται για την παραγωγή σκανδίου. Το σκάνδιο, ένα μέταλλο σπάνιων γαιών, μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε λέιζερ και, αναμεμειγμένο με αλουμίνιο, στις βιομηχανίες αεροδιαστημικής και ηλεκτρικών οχημάτων. Σε παγκόσμιο επίπεδο, μόνο 12-14 τόνοι εξορύσσονται ετησίως».
[ΠΗΓΗ: https://www.economia.gr/, της Μάγδας Γεωργιάδου, 24/9/2024]